Jerzy Grotowski: Grotowski. Teksty zebrane

Instytut im. Jerzego Grotowskiego, Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2018.

Teatr w pigułce

"Grotowski. Teksty zebrane" to publikacja dla miłośników teatru, dla tych, którzy chcieliby poznać zasady, jakimi kierował się Jerzy Grotowski w tworzeniu teatru. Mowa tu i o interakcji między aktorem i widzem, i o szukaniu w sobie potrzebnych emocji, o treściach, które mogą być przedstawiane ze sceny, ale i o samym aranżowaniu przestrzeni teatralnej: Grotowski sprawdza na przykład, jak zaczyna znaczyć widz, który przez naturalny rozkład plam światła zostaje włączony w strukturę spektaklu, czy – jak aktorzy szukają dla siebie miejsca przy złamaniu tradycyjnego układu sceny i widowni. Jerzy Grotowski lubi eksperymentować, ale nie są to wyłącznie pojedyncze przejawy szukania właściwej formy. Zabawy teatrem przekuwa następnie na głębokie analizy. Kwintesencją sporej części opasłego (liczącego przeszło tysiąc stron) tomu staje się odczytywanie znaczeń i możliwości płynących z określonych decyzji twórczych. To dla odbiorców szansa na sprawdzenie, dlaczego pewne metody nie są dzisiaj powszechnie przez reżyserów stosowane. Grotowski nie zajmuje się teatrem masowym, elitarność w naturalny sposób wypływa tutaj z podejścia do materii twórczej. Ale też autor nie pozostawia odbiorców bez komentarza dotyczącego spostrzeżeń: co więcej, decyduje się w omówieniach na ogromną dokładność. Nie pozostawia zbyt wiele wyobraźni czy domysłom czytelników, proponuje konkretne i wypełnione detalami eseje, które stopniowo wprowadzają w najbardziej zawiłe tematy. Grotowski w tekstach tworzonych przecież na przestrzeni lat jawi się raz jako teoretyk, raz jako znawca, jako filozof, ale w końcu i jako praktyk teatru. Nie tylko mówi o tym, co zauważył i co zbadał. W pewnych momentach wprowadza też niemal poradniki dla aktorów i reżyserów, daje wyraźne wskazówki postępowania i tłumaczy, jaki efekt pozwoli uzyskać zastosowanie się do jego porad. Umożliwia podążanie wytyczoną przez siebie ścieżką (a czasami objaśnia też innych, przybliża choćby Stanisławskiego). Takie podejście pozwala na zwiększenie zainteresowania możliwościami teatru i samych podstaw zjawiska, nie na etapie adaptacji, a jeszcze bez odniesień do tekstu czy jego przesłań. Przy wysokim stopniu uogólnienia udaje się Grotowskiemu zachować równie wysokie nasycenie konkretami.

Ale "Teksty zebrane" to nie tylko analizy teatru. Znalazły się tu rozmaite gatunki prasowe, artykuły publikowane przez Jerzego Grotowskiego od czasów studiów, w tym recenzje i omówienia, ale też rozmaite polemiki, sprostowania czy komentarze, objaśnienia dla szerokiego grona odbiorców lub... reportaże (autor chętnie podróżuje i szuka inspiracji w kulturach różnych krajów). W pierwszym okresie twórczości silnie interesuje się też (z konieczności) kwestiami socrealizmu, teatru radzieckiego czy zrzeszania młodzieży. O ile większość takich komentarzy ma dziś jedynie wymiar historycznej ciekawostki, o tyle zagadnienie wykorzystywania potencjału twórczego młodzieży - zapału, energii, świeżych pomysłów itp.. - wydaje się szczególnie ważny i bliski autorowi. Osobny motyw to rozbudowane wywiady. Te najbardziej wprowadzają wątki autobiograficzne – i powiązane są z określonymi sytuacjami. Chociaż Jerzy Grotowski stara się uwzględniać życzenia dziennikarzy, zwykle i tak ciągnie go w stronę analizowania teatru i przyglądania się jego możliwościom. W związku z tym zamieszczone w tomie wywiady dają zapowiedź tego, co zostanie rozbudowane w tekstach.

"Grotowski. Teksty zebrane" to publikacja, obok której przejść obojętnie nie można. Wciąga i magnetyzuje, a dzięki porządkowaniu przemyśleń nadaje się do uważnego przestudiowania przez zainteresowanych teatrem. Nie ma tu tak charakterystycznej dla popporadników skrótowości, nie ma wyróżnianych graficznie wyliczeń i podsumowań czy streszczeń: trzeba rzetelnie zagłębić się w tekst i dokładnie prześledzić wywody Grotowskiego, żeby pojąć jego pomysły - i ewentualnie podjąć polemikę lub w ogóle wybrać inną drogę. Przygotowanie do tego tomu oznacza dla czytelników spotkanie z literaturą przedmiotu na najwyższym poziomie. Co ciekawe – redaktorzy zrezygnowali z aparatu krytyczno-badawczego (nie tylko dla wygody odbiorców, ale i – by nie powiększać objętości książki). Pozostawiają jedynie drobne komentarze dotyczące pochodzenia tekstu.