Antoni Kroh: Za tamtą górą

Iskry, Warszawa 2016.

O kulturę

Trochę ponad dwie dekady doświadczeń Łemków – w drugiej połowie XX wieku – opisuje Antoni Kroh w tomie „Za tamtą górą”, a sprawi przez to, że tematem zainteresują się nawet kompletnie przypadkowi odbiorcy. Tę publikację mocno się przeżywa, zarówno w gorzkich momentach, jak i w tych najśmieszniejszych, bo i takich nie brakuje. Ale przede wszystkim Kroh zajmuje się motywem ojczyzny, poczucia wspólnoty, kultury, tradycji czy tożsamości narodowej. Do Łemków odnosi się z wielką sympatią, znajduje też miejsce na krytykę tych, którzy niszczą indywidualizm tej grupy ludzi. Antoni Kroh trochę działa jak badacz, walczy o ocalenie wiedzy i pamięci o co barwniejszych postaciach – a trochę funkcjonuje jak przyjaciel Łemków, człowiek zafascynowany tym regionem. Oczywiście ta druga postawa kłóci się z tą pierwszą – ale w tomie wydanym przez Iskry udaje się je zestawić dzięki przeplataniu faktów osobistymi wspomnieniami i uwagami na tematy „pozapodręcznikowe”, niemieszczące się zwykle w sferze zainteresowań uczuciowych. Antoni Kroh nie boi się uczuć, ujawnia je bez oporów i ze świadomością, że tylko tak zaangażuje czytelników w omawiane sprawy. A to zaangażowanie jest potrzebne, nawet nie po to, by zająć stanowisko w sprawie Łemków, ale żeby umieć oceniać pojawiające się w mediach informacje, pojąć tych, którzy walczą o zachowanie tradycji i zwyczajów.

Historia Łemków obfituje w dramaty i o ciemnych stronach przeszłości Antoni Kroh opowiada. Traktuje je jako niezbędną bazę dla czytelników, zbiór danych, bez których nie da się zrozumieć sensu przywiązania do małej ojczyzny, ani – książkowej relacji o subiektywnym wydźwięku. Kroh ubolewa nad ogromem zniszczeń, nad decyzjami politycznymi prowadzącymi do usuwania tego, co indywidualne (właściwe dla regionu i cenne nie tylko z punktu widzenia etnografów), wylicza kolejne metody prześladowań i wyrazy lekceważenia dla lokalnej kultury. „Za tamtą górą” mieści w sobie wiele żalu – a przecież Kroh nie jest Łemkiem, mało tego, jak sam przyznaje, na początku nie zamierzał nawet zajmować się takim zagadnieniem – ale stał się miłośnikiem tej mniejszości i postarał się dobrze ją poznać. Skoro zatem zapewnia spojrzenie z zewnątrz, łatwiej mu dotrzeć do odbiorców. Na tyle też zagłębił się w kwestię Łemków, że może rzeczowo i z wyczuciem o nich opowiadać.

Obok motywu historycznych krzywd Kroh zabiera się do charakteryzowania lokalnej twórczości, spotkań, wydarzeń ważnych dla społeczeństwa. Sięga dla równowagi po obrazki krzepiące: tu katolicki ksiądz zabiera się za odbudowywanie kolejnych cerkwi, a na Watry ściągają tysiące miłośników Łemkowszczyzny. Autor zagląda do prasy Łemków, przytacza co ciekawsze fakty czy fragmenty artykułów, gromadzi żarty z rysunków satyrycznych. Przedstawia prawdziwych Łemków, ale znajduje też trochę miejsca dla tych, którzy robią coś dla regionu. Potrafi segregować dostępny materiał: czasem koryguje błędy, czasem w ogóle sugeruje, by pewnych rzeczy nie czytać. Staje się przewodnikiem po kulturze, ale i – przy okazji – po bibliografii. Przytacza cytaty w oryginale (bywa, że i w wersji odautorskiej, bez poprawek nadgorliwych redaktorów) – ale zależy mu przede wszystkim na szczerości przekazu i prawdzie. Odrzuca to, co płytkie, oparte na przelotnej modzie czy chęci łatwego wybicia się, przygotowywane pod publiczkę. Kroh poznaje region przez mieszkańców – zawiera fantastyczne przyjaźnie i jest w stanie z całą delikatnością scharakteryzować swoich rozmówców. Tak, że odbiorcy bez trudu pojmą nie tylko postawy, ale i wartość zdobywanych tak wiadomości. Autor pozwala niemal zaprzyjaźnić się z sobie bliskimi przedstawicielami Łemków (lub znawcami tamtejszej kultury).

Mimo wagi tematu i ogólnej, dość przejmującej, wymowy tomu, Kroh znajduje miejsce – dużo miejsca – na rozrywkę. Bardzo chętnie odnotowuje rozmaite absurdy, puenty w dialogach lub w sytuacjach podsuwanych przez życie. Bywa, że to śmiech przez łzy, ale często zależy autorowi po prostu na podzieleniu się smakowitą anegdotą. Gromadzi ich sporo – i zapewnia w ten sposób wyrazisty przerywnik poważnych spraw. Warto też podkreślić, że Antoni Kroh w dalszym ciągu pisze pięknie: ze starannie przemyślanymi punktami kulminacyjnymi, z typowym dla siebie rytmem prozy, swobodnie, ale bez męczących dygresji, z humorem, a bez podlizywania się czytelnikom. Swoją relację ozdabia licznymi zdjęciami, które też lepiej niż kiedykolwiek pokazują niszczenie kultury. W opowieści o Łemkach nie ma miejsca na półtony, konstrukcja książki sprawia, że odbiorcy zyskują uporządkowane wiadomości wzbogacane jeszcze o prywatne uwagi autora. To pozycja ciekawa ze względów badawczych i reportażowych, nie tylko dla zaangażowanych w temat.