J. M. Coetzee: Polak

Znak, Kraków 2024.

Nieromans

Beatriz jest Hiszpanką. Zajmuje się - razem z całym komitetem - organizowaniem koncertów. Pewnego razu sprowadza na recital polskiego pianistę o dziwnym i trudnym do powtórzenia nazwisku, Witolda Walczykiewicza. Starszy pan interpretuje Chopina inaczej niż wszyscy - ma na niego własny pomysł, ale jest to pomysł, który Beatriz nie wydaje się zbyt porywający. W małej powieści, którą proponuje J. M. Coetzee, "Polak", spotkanie tych dwojga staje się kanwą i obietnicą niespełnionego romansu, romansu kompletnie wypranego z namiętności. Coetzee podąża w kierunku, w którym idzie literatura rozrywkowa: bohaterowie muszą poczuć coś do siebie, a przynajmniej muszą spotkać się w łóżku. Chociaż okoliczności wcale nie sprzyjają takiemu rozwiązaniu. Witold ma ponad siedemdziesiąt lat - dobrze się trzyma jak na swój wiek, ale nie jest to postać, która kojarzy się z płomiennymi uczuciami. To raczej dystyngowany starszy pan niż namiętny uwodziciel. Z kolei Beatriz także daleko do seksbomby - to kobieta, która osiadła w małżeństwie, przymyka oczy na ciągłe zdrady małżonka, jest jej wygodnie i nie szuka żadnych przygód. Jest panią w średnim wieku i zajmuje się sztuką - nie potrzebuje adoracji ani przygód erotycznych, nie pasuje to do jej wizerunku.

I teraz po koncercie, po którym Beatriz nie zamierza zasilać szeregu fanów Walczykiewicza, pianista zwraca się do niej. Owszem, kobieta ma zająć się Polakiem, wypełnić mu czas wolny i sprawić, by dobrze się poczuł na wyjazdowym koncercie. Nie ma jednak ochoty nawiązywać głębszej relacji - nie jest jej to do niczego potrzebne. Tylko że Polak próbuje wyraźnie zdobyć serce Hiszpanki. Rozstanie nie oznacza końca znajomości, a prowokowanie kolejnych okazji do spotkań - mimo odległości i różnic kulturowych - może zaskakiwać. Witold Walczykiewicz podejmuje ostatnią próbę podrywu w zupełnie nietypowym dla siebie stylu. Coetzee chce opowiedzieć coś, co stoi w sprzeczności ze standardowymi fabułami z twórczości pop. Pyta, co dzieje się, gdy tylko jedna strona jest zauroczona i tylko jedna strona dąży do skonsumowania znajomości. Unika oczywistych skojarzeń, ucieka też od wielkich uczuć. Nawet w obrębie narracji ucieka od portretowania roznamiętnionych postaci. Przerzuca uwagę z Beatriz na Witolda - ale... przez długi czas w rozdziałach numeruje akapity, sugerując czytelnikom, że nie będzie tu rozbierania na części pierwsze każdego spostrzeżenia. To krótkie komentarze, żeby naświetlić sytuację, scenki na jeden raz: odbiorcy sami mogą wyciągać wnioski na temat wydarzeń i zastanawiać się nad psychologią postaci, bo w "Polaku" aspekty psychologiczne nie mają w ogóle znaczenia. Liczy się wyłącznie działanie - albo brak tego działania. Coetzee oczywiście ma pomysł na puentę i mimo odejścia od oczekiwań czytelników znajdzie coś, co przytrzyma ich przy lekturze. W "Polaku" nie dzieje się zbyt wiele, dopiero z czasem autor dodaje do orbity bohaterów kilka postaci, które mają pomóc w lepszym rozumieniu siebie samych. I w efekcie "Polak", chociaż mocno ascetyczny jako relacja i jako obraz uczuć - może odbiorcami wstrząsnąć. To propozycja także dla tych, którzy są zmęczeni przedstawieniami odwzajemnionego uczucia silniejszego niż konwenanse.