Ryszard Kapuściński: Czarne gwiazdy

Agora, Warszawa 2013.

Literatura i życie

Trudno nie cieszyć się z takiej lektury, chociaż wznowienie „Czarnych gwiazd”, tomu reportaży Ryszarda Kapuścińskiego z początku lat 60. XX wieku, czytać się będzie dzisiaj zupełnie inaczej – o czym zresztą w posłowiu pisze Bogumił Jewsiewicki. W zapiskach z Konga czy Ghany Ryszard Kapuściński stara się, owszem, przybliżać czytelnikom kwestie polityczne Afryki, ale o wiele bardziej interesują go sami ludzie. I to nie ci, na których trzeba zwracać uwagę, ale ludzie nietuzinkowi, zajmujący także z obyczajowego punktu widzenia. W „Czarnych gwiazdach” Kapuściński pokazuje, jak istotne w pracy reportera jest zdziwienie. Swoje teksty buduje tak, by odbiorcy mieli wrażenie współobecności przy spotkaniu z Innym. Koncentruje się na drobiazgach i nadaje im wartość emocjonalną – a do tego posługuje się niezwykłym plastycznym językiem. Fragmenty reportaży przypominają zdjęcia: są realistyczne i celne, silnie oddziałują na wyobraźnię czytelników, nawet po latach. To nie teksty publicystyczne czy interwencyjne – choć genologicznie można by je właśnie tak podporządkowywać. „Czarne gwiazdy” to przede wszystkim literacki popis płynący z ważnych obserwacji.

Kpuściński, który opisuje dwóch przywódców niepodległej Afryki, nie traci z oczu otoczenia, całego kulturowego kontekstu. Przedstawia sprawy polityki i specyfikę organizowania rządów, przybliża swoim czytelnikom postawy ministrów i oceny z wieców czy przemówień. Dba o to, by nie pozostawiać odbiorcom wątpliwości dotyczących życia politycznego. A jednak wszystkie spostrzeżenia obudowuje wyrazistym, obyczajowym, ludzkim kontekstem. W „Czarnych gwiazdach” Kapuściński-reporter zamienia się chwilami w Kapuścińskiego-uczestnika. Przeżywa i doświadcza wszystkiego, co próbuje prezentować swojej publiczności. Nie ukrywa się za fasadą oficjalnych komunikatów czy zdobytej wiedzy, woli raczej przedstawiać sposób zdobywania tej wiedzy – znacznie ciekawszy niż efekt. Wyjaśnienia snuje na marginesie relacji: nie one są tu wysuwane na pierwszy plan. Kapuściński wie, że jako dziennikarz nie może zanudzać, cały czas musi walczyć o uwagę czytelników – tylko wtedy jego głos zostanie usłyszany i tylko wtedy uda mu się przekazać ważne treści. A uwagę czytelników zdobędzie, zaspokajając zbiorową ciekawość. Stąd tak wiele w „Czarnych gwiazdach” odwołań do tego, co widać wokół, a co stanowi tło do politycznych rozgrywek. Zdarza się, że Kapuściński do tekstu wplata ironię, poszczególne scenki mają natomiast zawsze silne puenty: tak, by same dla siebie stanowiły najważniejszy (bo najbardziej dający do myślenia) komentarz.

W „Czarnych gwiazdach” dzisiaj polityka dla zwykłych odbiorców liczy się mniej niż obserwacje obyczajowo-społeczne. Ale chociaż osłabła wymowa aktualności, pozostała lektura zachwycająca od strony literackiej. Kapuściński w krótkich reportażach bardzo umiejętnie rozkłada tempa, dba o różnorodność emocji (a i sam fakt, że tę różnorodność wciąż wywołuje w odbiorcach, zasługuje na odnotowanie), nie jest monotematyczny w oglądaniu afrykańskich problemów. Żongluje stylami, a przy tym nie eksponuje nadmiernie siebie w tekście. Robi za to coś, co stało się jego znakiem firmowym: znajduje detal, na którym opiera swoje najbardziej wciągające opowieści.

Warto też podkreślić, że w posłowiu Bogumił Jewsiewicki nie zajmuje się Kapuścińskim, a zarysowuje tło (już historyczno-polityczne) jego reportaży, co stanowi dobre uzupełnienie tomu. Reportaże wzbogacane są o wiele mówiące fotografie Ryszarda Kapuścińskiego. Na tych zdjęciach można przedstawiać zasady fotografii reportażowej. Wznowione w ładnym stylu „Czarne gwiazdy” to lektura znakomita, o czym stałych czytelników Kapuścińskiego przekonywać nie trzeba. Komu brakuje wnikliwych tekstów, inteligentnych, zabawnych lub poruszających, faktograficznych, ale interesujących także od strony literackiej, ten po „Czarne gwiazdy” powinien od razu sięgnąć.