Joanna Onoszko: Seretne życie motyli

Znak, Kraków 2011.

Kłótnie na szczycie

Do lektury „Sekretnego życia motyli” warto przystąpić z praktyką w czytaniu literatury górskiej, albo ze znajomością terminów i zwrotów używanych przy wspinaczce – bo wprawdzie Joanna Onoszko słowniczek pojęć na końcu książki podaje, ale nie zawsze chce się z niego korzystać. W końcu w tej powieści nie chodzi o wrażenia sportowe, a o emocje zupełnie innego rodzaju – i na dobrą sprawę akcja mogłaby się rozgrywać gdzie indziej bez szkody dla całości. Autorka jednak potrzebowała postawić swoich bohaterów przed ekstremalnymi wyzwaniami… w ekstremalnych sytuacjach. I zaproponowała opowieść ostrą, bezkompromisową, o drażniącej narracji. Nie mogło być inaczej, skoro rozprawia się w niej z paroma przedawniającymi się zwyczajami i nowe światło rzuca na wyczyny współczesnych wspinaczy. Ale, powtarzam, nie o wspinaczkę naprawdę tu chodzi, a o toksyczny związek, który może zrujnować nawet przyjaźń.

Stefan i Liza wybierają się na Grenlandię, by stworzyć film dokumentalny o swojej dawnej wyprawie (a w marzeniach Lizy także i o miłości). Udział w tym przedsięwzięciu proponują Norze i Alkowi, przyjaciołom, którzy do tej pory nie przeżywali tak kolorowych przygód i momentami skrycie zazdrościli parze, która realizowała swoje marzenia. Tyle że rzeczywistość okazuje się tak bardzo różna od wyobrażeń, jak to możliwe. Stefan jest despotą, któremu nie chce się pracować i który tylko wydaje rozkazy. Swoimi humorami terroryzuje wszystkich. W dodatku zdjęcia, które wykonuje i kręcone sceny składają się wyłącznie z tricków i oszustw, nie mają nic wspólnego z prawdziwą wspinaczką. Mężczyzna, który udawał bohatera i barwne opowieści dokumentował atrakcyjnymi fotografiami, nie ma pojęcia o alpinizmie – co nie przeszkadza mu sprzedawać podrasowanych relacji do specjalistycznych magazynów. W tle rozgrywa się dramat zdominowanej Lizy, która nie chce i nie potrafi uwolnić się od małego, zakompleksionego człowieczka.

Joanna Onoszko wzięła na warsztat temat trudny i delikatny. Z jednej strony próbuje wzniecić dyskusję o szczerości i honorze we wspinaczce, chce zawalczyć z komercjalizowaniem tego sportu i odrzucaniem dawnych ideałów, z drugiej strony natomiast pokazuje mały fragment destrukcyjnego związku. W oba zagadnienia wtrąca czytelników bez uprzedzenia i bez wcześniejszego przygotowania: ci, którzy dotąd nie mieli do czynienia z tematem alpinizmu, nie oswoją się z nim i teraz, i nie pojmą świata, który kształtuje relacje między bohaterami. Wielu odbiorcom będzie też trudno zaakceptować fakt dominacji Stefana i podporządkowanej postawy reszty jego ekipy: od samego początku Stefan jawi się jako despota i furiat, kapryśny, leniwy i nieprzyjemny – brakuje uzasadnienia dla jego posłuchu wśród załogi, przyczyn wpływu, jaki mężczyzna wywiera na innych. Onoszko postawiła na behawioralną historię, nie zajmuje się psychologicznymi aspektami zachowania Lizy, pokazuje tylko jej reakcje, a to może wypaść ostatecznie nie dość przekonująco, jakby nie była to opowieść o kacie i jego ofierze, ale o parze katów, z których jeden na początku ukrywa swoje prawdziwe oblicze. To mylące, chociaż zapewnia odświeżone podejście do tematu toksycznych par.

W narracji jest ta historia pozbawiona emocji – przynajmniej teoretycznie, bo przeważają tu krótkie frazy, pełne agresji i niezgody na prezentowane sceny. Sporo tu wulgaryzmów, stanowiących między innymi podstawę wypowiedzi Stefana (i wywołujących pytanie o przyczyny jego autorytetu), mnóstwo żargonu alpinistów. Joanna Onoszko nie chce ugładzonej i grzecznej opowieści, woli wzbudzać niepokój i fabułą, i sposobem jej prezentowania. To się jej udaje, a lektura wywołuje sporo pytań i emocjonalnych reakcji. „Sekretne życie motyli” nie jest rozrywkową i lekką powiastką, ale stawia ważne pytania.