Aja Raden: Prawda o kłamstwach

Rebis, Poznań 2022.

Bez szczerości

To nie jest książka o tym, jak i dlaczego ludzie kłamią. Aja Raden nie zamierza wyjaśniać mechanizmów psychologicznych w kontaktach interpersonalnych, nie podnosi tematu zaufania i relacji międzyludzkich, w ogóle jednostkowe dokonania jej nie interesują. Zajmuje się za to oszustwami na wielką skalę - oszustwami, nie kłamstwami, tytuł może być zwodniczy. Najbardziej pasjonuje się autorka sposobami na wywodzenie w pole większego grona odbiorców. Przygląda się na przykład grze w trzy kubki - a to punkt wyjścia do zaznaczenia działania mózgu: nawet ludzie, którym udostępni się kulisy tej sztuczki, dalej trwają w błędnych przekonaniach. Historia tej metody naciągania widzów to tylko jeden z aspektów powszechnych kłamstw. Aja Raden wykorzystuje fakt, że udało jej się przyciągnąć uwagę odbiorców - i wprowadza gładko temat piramid finansowych - żeby uzmysłowić czytelnikom, że wciąż wpadają w sidła oszustów i hochsztaplerów, tyle że w innych wersjach. Obok piramid finansowych - rzeczywiście groźnych - pokazuje autorka bardziej "swojskie" oszustwa, na przykład system akwizytorek w jednej z firm rozprowadzających kosmetyki. Niezależnie od czasów - oszuści będą mieli pole do popisu, bo zawsze znajdą się naiwni lub niewystarczająco czujni ludzie, którzy zapewnią łatwy zysk. Nie zabraknie w tomie fałszerstw dzieł sztuki i sprytnego manipulowania opinią publiczną za sprawą fakenewsów - co pokazuje tylko, że podatność na kłamstwa trwa, zmieniają się tylko sposoby sterowania masową wyobraźnią.

Bo wspólnym mianownikiem tych wszystkich przedstawianych przez autorkę działań staje się zarobek. Oszustwa nie funkcjonują dla pokazania kunsztu czy dla przechytrzenia mas - liczy się możliwość szybkiego wzbogacenia się i nawet jeśli to metoda obarczona sporym ryzykiem, niektórzy hochsztaplerzy nigdy nie porzucą niecnych procederów - będą wciąż szukać miejsca na kolejne przekręty. Pod tym względem świat się nie naprawia - można jedynie uczulać odbiorców na przebiegłość nieuczciwych jednostek. Fakt, że Aja Raden sięga po pomysły na szeroką skalę, widowiskowe oszustwa, które nie przeszły bez echa, przyciąga większą liczbę odbiorców. Obnażanie fałszerstw daje szansę podglądania kulis pomysłowości i umiejętności oszustów - przecież żeby nie dać się przyłapać, trzeba sprytu. Z czasem opowieści o oszustwach zamieniają się w opowieści o manipulacjach: warto prześledzić te przykłady, żeby pojąć, jak łatwo jest sterować większymi zbiorowościami.

"Prawda o kłamstwach" to książka dla zainteresowanych technikami "kłamstw", wykraczaniem poza społeczne normy i łamaniem zasad przyjętych przez zbiorowość. Aja Raden stawia na rzeczową i konkretną narrację, wypełnia opowieść faktami, nie zamierza sięgać po psychologiczne niuanse, woli posługiwać się łatwiejszymi do wychwycenia mechanizmami. I to podsuwa czytelnikom spragnionym faktów. Trzeba podkreślić, że stylistycznie to dość wymagająca publikacja, nie popularyzatorska, bardziej popularnonaukowa - a przecież Aja Raden dotrze nią do szerokiego grona odbiorców. Wybiera nośny temat, który sprawdzi się i nie zestarzeje szybko. "Prawda o kłamstwach" to pozycja, którą warto poznać. Wyjaśnienia dotyczące zachowań oszustów to nie tyle kreślenie potencjału dla nieuczciwych, a podglądanie wielkich niepowodzeń.