Joanna Chmielewska: Byczki w pomidorach

Klin, Warszawa 2010.

Koszmar autoplagiatu

Na okładce najnowszej powieści Joanny Chmielewskiej „Byczki w pomidorach” pojawia się grafika niebudząca raczej zachwytu: komputerowo powielane motywy nie zostały poddane obróbce, widać ślady łączeń, widać też brak dobrego pomysłu na okładkową ilustrację – może poza mocną czerwienią, która ma przyciągać wzrok na księgarskich ladach, a i zapewne nawiązywać do tomu „Wszystko czerwone”. I o ile zwykle nie powinno się oceniać książki po okładce, o tyle w przypadku „Byczków” graficzne rozwiązania znajdują swój odpowiednik w treści.

Chmielewska zdecydowała się na powrót do „duńskich” przygód i akcję „Byczków” umieściła w II połowie XX wieku, pomiędzy „Wszystkim czerwonym” a „Kocimi workami”. Tyle że obecność uwielbianych przez czytelników postaci nie wystarczyła, w „Byczkach” stałych odbiorców rozczaruje wszystko: rozwój fabuły, język i powtarzanie motywów ogranych w poprzednich książkach. Tak naprawdę „Byczki” są po prostu kolażem ze sprawdzonych dawniej elementów – kto czytał wcześniejsze kryminały i autobiografię Chmielewskiej, ten na każdej stronie znajdzie fragmenty już znane, niemal dosłownie przepisane z innych historii. Alicję gryzą komary, supermen przestaje zachwycać, Dania jest górzysta, kuzynka Greta wygląda jak koń, Joanna nie plotkuje ze swoją najlepszą przyjaciółką, wszystkożerny Marianek jak zwykle jęczy, bo nie ma szans na posiłek u siostry… Wyliczać można by długo, bo nawet tytuł po wspomnieniach nie stanowi żadnej niespodzianki. Chmielewska powtarza siebie w najgorszej z możliwych form. Wskrzeszeni z literackiego niebytu bohaterowie – jak choćby pan Muldgaard – już nie cieszą, skoro wszystko jest do bólu przewidywalne i schematyczne. Utkanie książki z klisz nie wyszło autorce na dobre.

Tak samo jak powielanie rozwiązań językowych. Dawniej styl Chmielewskiej był określany jako żywy i barwny – teraz pisarka karykaturalizuje go, sprawia, że bohaterowie porozumiewają się karkołomnymi frazami, ledwo czytelnymi w tekście pianym, a niewiarygodnymi w rozmowach. Stosowanie bomb z opóźnionym zapłonem – to jest poprzekręcanych powiedzeń, na które interlokutorzy reagują po dłuższej chwili – mogłaby już sobie autorka darować, bo nie śmieszy. Podobnie bezcelowe są dziś wyszukane porównania i określenia bohaterów, podkreślające hermetyczność środowiska.

Akcja przeniesiona do czasów PRL-u gryzie się z mentalnością przyjaciół Alicji, przebywających już myślami w świecie współczesnym. PRL (w zasadzie motyw zbędny, skoro wydarzenia rozgrywają się w Danii) pojawia się szczątkowo i bardziej w formie strzępków informacji przypadkowo porozrzucanych po tekście niż jako faktyczne tło. Zalążkiem historii znowu staje się fragment listu, co każe Alicji i Joannie w nieskończoność powracać do brzuszka z „Wszystkiego czerwonego”.

Z jednego tylko pisarka zrezygnowała: z narzekań publicystycznych. Nie ma tu krytykowania polityki, zakazów palenia, małpich poczt – i innych tematów bieżących – na coś się zatem powrót do przeszłości przydał. Co z tego, skoro Chmielewska nie jest już nawet cieniem dawnej siebie, a „Byczki w pomidorach” rozczarowują z każdą stroną. Tu nawet nie ma mowy o konfrontacji z najlepszymi powieściami z czasów książki „Wszystko czerwone” – „Byczki” nie wytrzymają porównania z żadnym tomem, jaki wyszedł spod pióra Chmielewskiej i lekturę przetrwają chyba tylko czytelnicy, którzy poprzednich książek nie znają.

Nie ma chyba sensu dalej opowiadać o wadach tej książki – ale trzeba jeszcze zaznaczyć, że nie sprawdziło się tym razem wydawnictwo. Korekta przepuściła kilka literówek i przekręcone nazwisko bohaterów – w ostatnich latach nie zdarzało się to w tomach Chmielewskiej. Dodatkowym mankamentem staje się tu cena – prawie czterdzieści złotych to w każdym przypadku dużo jak na powieść rozrywkową – a już bardzo dużo jak na powieść tak słabą.