Doris L. Bergen: Między Bogiem a Hitlerem. Kapelani wojskowi w służbie nazizmu

bo.wiem, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2025.

Sprzeczności

W ramach badań nad drugą wojną światową coraz trudnej znaleźć niszę, temat, który nie byłby dokładnie opracowany i przeanalizowany czy to przez badaczy, czy przez bezpośrednich świadków wydarzeń. Ale Doris L. Bergen ma w tej kwestii podwójne szczęście: nie dość, że trafia na trop, który warty jest opracowania, to jeszcze za sprawą wydarzeń z 11 września 2001 roku staje się cenionym i potrzebnym ekspertem w temacie zależności religii i przemocy. Jej książka „Między Bogiem a Hitlerem. Kapelani wojskowi w służbie nazizmu” to efekt wieloletnich i żmudnych kwerend oraz uważności na drobne strzępki informacji przemycane mimochodem w wypowiedziach na inne tematy. Autorka przygląda się pracy księży w warunkach, które na pewno nie będą się nikomu kojarzyć z akcentowanymi przez chrześcijaństwo wartościami.

Jest to opracowanie naukowe, przygotowane tak, żeby nie porażać czytelników nadmiernym hermetyzmem, ale trudno po nim oczekiwać lekkości i wątków anegdotycznych: tu każdy motyw musi być dokładnie udokumentowany i opisany tak, żeby nie pozostawiał wątpliwości. Z rzadka wstęp do narracji mają domniemania czy sprawy, których nie da się ostatecznie rozstrzygnąć: liczą się suche fakty i to nimi autorka operuje. Przestrzeń na emocje znajduje jednak w bezpośrednich wypowiedziach kapelanów – cytuje czasem ich zapiski i pozostawione dokumenty, dzięki którym może uzyskać odpowiedź na ważne pytania nie tylko dotyczące sumienia i postaw wobec zła. Autorka przygląda się roli, jaką odgrywali kapelani wojskowi i sprawdza, do czego i komu byli potrzebni. Odnotowuje ich działania, przywołuje też konwencjonalne reakcje na spowszedniałą śmierć – z rzadka portretuje tych, którzy dostrzegli niespójność celów w swojej posłudze i zdecydowali się porzucić wojsko, albo przynajmniej uspokajać własne sumienie cichym buntem. Tacy oczywiście się pojawiają, chociaż trudno sobie wyobrazić, że ktoś o jasno ukształtowanym kodeksie moralnym jest w stanie przyjąć nazistowskie poglądy za swoje. Jeśli jednak opamiętanie przychodzi odrobinę za późno, kapelani mogą albo szukać usprawiedliwienia dla swoich czynów, albo walczyć z systemem w miarę własnych możliwości. Większość zostaje przy wypełnianiu rozkazów – i ich drogi też się w tej książce pojawiają. Doris L. Bergen przygląda się między innymi temu, jak kapelani występowali o odznaczenia za swoją pracę – co jednoznacznie pokazuje ich zdanie na temat politycznych uwarunkowań. Autorka przechodzi przez tematy często powtarzane w kontekście drugiej wojny światowej, ale dociera do głębi wydarzeń, przedstawiając znaczenie i zakres wyborów życiowych i zawodowych kolejnych kapelanów. „Między Bogiem a Hitlerem” to książka w sam raz dla tych czytelników, którzy lubią szczegółowe analizy pozbawione naiwnych rozwiązań kompozycyjnych. Lektura stanowić może wyzwanie ze względu na zestawienie tematów – nazistowskiego zła i działania w imię Boga. W dobie podważania religijnych autorytetów i weryfikowania postaw osób duchownych ta książka może i tak szokować – chociaż nie tyle odkryciami na temat roli kapelanów w życiu żołnierzy, a samym istnieniem przedstawicieli tego zawodu w centrum piekła XX wieku.

Warto docenić w tej publikacji niezwykłą staranność, z jaką Doris L. Bergen prowadzi opowieść – unika łatwych ocen i emocjonalności, stawia na suche fakty, które czytelnicy sami sobie zinterpretują, ale zamiast sensacyjnych tonów podsuwa naukową ciekawość i rzetelność. Przygotowuje książkę o niełatwej tematyce, ale z tej próby wychodzi zwycięsko.